اهمیت سرپرستی یتیمان | بهترین وسیله برای رفع کمبودهای یتیمان

 

 

یكی دیگر از محاسن اخلاق، سرپرستی ایتام و تفقّد و محبّت نسبت به آنان است. در زندگی انسانها خلأها و كمبودهایی وجود دارد كه جز از طریق محبّت و دوستی نمی‌توان آن را جبران كرد و در این میان، كودكان یتیم بیشترین نیاز را احساس می‌كنند زیرا آنها كه در اثر از دست دادن پدر یا مادر از سرچشمه‌ی مهر و محبّت دور افتاده‌اند بیش از هر چیز به نوازش و محبّت محتاج‌اند و برای این احساس عاطفی و روحی خواه ناخواه در انتظار پاسخ هستند. از سوی دیگر، وجود چنین افرادی در هر جامعه غیرقابل اجتناب است، زیرا هیچ جامعه‌ای خالی از حادثه نیست به ویژه در جامعه‌ی اسلامی كه جهاد و دفاع از اهمّ واجبات است و بدیهی است در اثر این حوادث خواه ناخواه گروهی پدران و یا مادران خود را از دست داده و بی‌سرپرست باقی می‌مانند. در چنین محیطی برای رفع این كمبودها باید پیش‌بینیهای لازم را معمول داشت، بدین جهت دین مقدس اسلام مسئله‌ی ایتام را به عنوان یك مسئله‌ی اساسی و مهم مطرح كرده و مسلمانان را نسبت به سرنوشت آنان از جمیع جهات (اقتصادی، عاطفی، آموزشی و تربیتی و ...) مسئول دانسته است.
در اینجا بحث تنها در تأمین معاش نیست زیرا نیاز انسانها تنها در آب و نان خلاصه نمی‌شود. انسان تشنه‌ی محبّت و سرشار از احساس و عواطف است؛ انسان موجودی است عاطفی كه مایل است محبّت ببیند و به دیگران ابراز محبّت كند. عشق و محبّت در سرشت او نهفته است. او همانند یك چوب و یا یك سنگ و جماد نیست كه از عشق و محبّت بیگانه باشد. جایی كه بسیاری از حیوانات تحت تأثیر محبّت قرار می‌گیرند و پاسخ مثبت به آن می‌دهند انسان كه سرشت او براساس مهر و محبّت نهاده شده است چطور می‌تواند به دور از محبّت زندگی كند؟ واقعاً هیچ چیز جز مهر و محبّت نمی‌تواند جای خالی پدر و مادر را پر كند و چقدر خوب است كه هر خانواده یك یا دو یتیم را تحت تكفّل خویش قرار دهد و سرپرستی آنها را شخصاً به عهده بگیرد و تنها به تأمین معاش آنها بسنده نكند. ساختن دارالایتام و كمك مالی به این گونه مؤسسات بسیار خوب است اما نمی‌تواند جانشین كانون گرم خانواده باشد، زیرا مربّی و خدمتگزار حقوق‌بگیر دارالایتام نمی‌تواند جای خالی پدر و مادر را پر كند، چون كودك پیش از هر چیز پدری مهربان و مادری دلسوز می‌خواهد. از این رو پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله وسلم كه پیام‌آور رحمت و رحمة للعالمین است و خود نیز طعم تلخ یتیمی را چشیده نسبت به این موضوع شدیداً توصیه كرده و با بیانات مختلف در مناسبتهای گوناگون مسلمانان را در تكریم یتیمان ترغیب و تشویق فرموده و مردم را به سرپرستی آنها امر كرده و خود نیز عملاً عهده‌دار نگهداری و سرپرستی از یتیمان بوده و در حدیثی از آن حضرت آمده است:
أحَبُّ الْبُیوتِ بَیتٌ فیهِ یتیمٌ مُكَرَّمٌ.[1]
محبوبترین خانه آن خانه‌ای است كه در آن كودك یتیمی با عزّت و احترام زندگی كند.

 

 

با توجه به آنچه گفته شد ذکر این نکته لازم است که در فرهنگ اسلام بهترین وسیله برای رفع کمبودهای یتیمان آن است که کودکان یتیم جزء عائله‌ی انسان قرار گیرند بطوریکه خود را در ردیف اعضای خانواده و فرزندان آنان به شمار آورند و مساعدتها و کمکها نسبت به آنان باید بقدری محترمانه و شرافتمندانه انجام شود تا آنها با سربلندی و سرافرازی زندگی کرده و هیچگاه خود را حقیر و بیچاره و بینوا احساس نکنند.
بنابراین، یتیم ‌نوازی در صورتی مفید فایده است که برخورد با آنها توأم با رعایت جمیع جهات مادّی و معنوی و عاطفی بوده باشد و در غیر این صورت ممکن است نتایج ناگواری به بار آورد و آنها را دچار عقده و کینه سازد. اکنون برای اینکه بیشتر به اهمیت این وظیفه‌ی دینی، انسانی و اخلاقی آشنا شویم مناسب است قسمتی از آیات و روایات وارده را برای شما بازگو کنیم.

 

 

در قرآن مجید درباره‌ی ایتام آیات متعددی دیده می‌شود که در پاره‌ای از آیات، بی‌اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می‌شمارد و می‌فرماید:
اَرَأَیتَ الَّذی یكَذِّبُ بِالدّینِ فَذلِكَ الَّذی یدُعُّ الْیتیمَ.[2]
آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می‌پندارد، پس او کسی است که یتیم را از خود می‌راند.
و در جای دیگر می‌فرماید:
کَلاّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیتیمَ وَ لا تَحاضُّونَ عَلی‏ طَعامِ الْمِسْکینِ.[3]
چنان نیست که شما خیال می‌کنید بلکه شما یتیمان را گرامی نمی‌دارید و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی‌کنید.
و در یک جا پس از عبادت خدا و نیکی به پدر و مادر و خویشاوندان، محبت و احسان به ایتام را یادآور می‌شود و می‌فرماید:
وَ اِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی‏ اِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللهَ وَ بِالْوالِدَینِ اِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی‏ وَ الْیتامی‏ وَ الْمَساکینِ....[4]
[به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید...
و آنگاه که مصادیق برّ و نیکوکاری را می‌شمارد یتیم‌نوازی را پس از ایمان به خدا و روز جزا و ایمان به پیامبران و کتابهای آسمانی و فرشتگان ذکر می‌کند و این دلیل بر اهمیت یتیم‌نوازی است که در این ردیف آمده است. می‌فرماید:
لَیسَ الْبِرَّ اَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنْ امَنَ بِاللهِ وَالْیوْمِ الْاخِرِ وَالْمَلائِكَةِ وَالْكِتابِ وَالنَّبِیینَ وَاتَى الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَالْیتامی وَالْمَساكینَ....[5]
نیکی [تنها] این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب کنید بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه‌ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از کارافتادگان و … انفاق کند...
و آنگاه که یتیم بودن رسول خدا صلّی الله علیه و آله وسلم را به وی تذکر می‌دهد، می‌فرماید:
اَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فاوی؟[6]
آیا تو را یتیم نیافت و سپس پناه داد؟
سپس می‌فرماید:
فَاَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ.[7]
حال که چنین است پس با قهر و خشم با یتیم برخورد مکن.
در این سوره خدای متعال نخست یتیم بودن رسول اکرم صلّی الله علیه و آله وسلم را یادآور شده و آنگاه سفارش یتیمان را به او می‌کند و این ترتیب برای آن است که آن بزرگوار در کودکی پدر و مادر خود را از دست داده بود و بخوبی احساس می‌کرد یتیمی که از محبت و نوازش پدرانه محروم شده است بیش از هر چیز خود را نیازمند به تفقّد و محبت می‌بیند. به این جهت می‌فرماید همان‌گونه که یتیم بودی و تو را پناه دادیم تو نیز یتیمان را نوازش کن و آنها را از خود دور مکن، چرا که درد و رنج یتیمی را تحمل کرده و از درد و ناراحتی یتیمان آگاهی.
تو را باشد از درد طفلان خبر / که در خردی از سر برفتت پدر
در این آیات دو مسئولیت درباره‌ی یتیمان ذکر شده است:
۱. برطرف کردن نیازهای مالی آنها
۲. جبران کمبودهای عاطفی آنان

روایاتی که از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله وسلم و ائمه‌ی معصومین علیهم السلام در این باره رسیده فراوان است. در این احادیث، ضمن توصیه نسبت به یتیمان، آثار نیک و اجر و پاداش عظیمی را در این مورد نوید می‌دهد که تنها به ذکر چند مورد از این آثار اکتفا می‌کنیم:

 

 

رسول گرامی صلّی الله علیه و آله وسلم فرمود:
مَنْ كَفَّلَ یتیماً وَ نَفَقَتَهُ كُنْتُ أَنَا وَ هُوَ فِی الْجَنَّةِ كَهاتَینِ وَ قَرَنَ بَینَ إِصْبَعَیهِ الْمُسَبِّحَةِ وَ الْوُسْطی.[8]
کسی که یتیمی را سرپرستی کند و عهده‌دار نفقه و مخارج او گردد من و او در بهشت پهلوی یکدیگر هستیم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسطی را پهلوی هم گذاشت و فرمود: مانند این دو که پهلوی یکدیگر هستند.
در روایت دیگری فرمود:
مَنْ عالَ یتیماً حَتّى یسْتَغْنِىَ عَنْهُ اَوْجَبَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ بِذلِكَ الْجَنَّةَ كَما أَوْجَبَ لِاكِلِ مالِ الْیتیمِ النّارَ.[9]
کسی که یتیمی را سرپرستی کند تا اینکه از او بی‌نیاز شود خداوند بهشت را بر وی واجب می‌کند، همان‌گونه که اگر کسی در مال یتیم خیانت کند مستحقّ دوزخ می‌شود.
خون یتیم درکشی و خواهی / باغ بهشت و سایه‌ی طوبی را
امام صادق علیه السلام فرمود:
مَنْ أَرادَ اَنْ یدْخِلَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فی رَحْمَتِهِ وَ یسْكِنَهُ جَنَّتَةُ فَلْیحْسِنْ خُلْقَهُ... وَلْیرْحَمِ الْیتِیمَ.[10]
کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.

1- چرا كودكان یتیم بیشترین نیاز به محبت و دوستی را احساس می‌كنند؟
2- در فرهنگ اسلام بهترین وسیله برای رفع کمبودهای یتیمان چیست؟
3- دو مسئولیت که درباره‌ی یتیمان ذکر شده است را بیان کنید.

 

[1]. تفسیر مراغی، ج۳/ص۱۴۹.
[2]. ماعون/ ۱و۲.
[3]. فجر/ ۱۷و۱۸.
[4]. بقره/ ۸۳.
[5]. بقره/ ۱۷۷.
[6]. ضحی/ ۶.
[7]. ضحی/ ۹.
[8]. قرب‌الاسناد، ص۴۵.
[9]. امالی طوسی، ص۳۳۲.
[10]. امالی صدوق، ص۳۱۸، مجلس ۶۱، حدیث ۱۵.